حسن حبیبی و راه متفاوت سیاست پیشگی

مرحوم حسن ابراهیم حبیبی، یکی از شخصیت های کمتر پرداخته شده تاریخ معاصر ایران است که تاثیر قابل توجهی نیز در سال های بعد از انقلاب اسلامی در حاکمیت داشته است.

به مناسبت دومین سالگرد درگذشت وی که روز گذشته بود، تصمیم گرفتم مطلبی کوتاه در مورد وی بنویسم و به سیر فعالیت های او اشاره ای مختصر کنم.

اگر بخواهیم در مورد مرحوم حبیبی سخن بگوییم شاید بهتر باشد که زندگی سیاسی و اجتماعی او را به دو بخش تقسیم کنیم و درباره حسن حبیبی متقدم و متاخر سخن بگوییم.

حبیبی از جمله دانشجویان و شاگردان جامعه شناسی احسان نراقی بود که به دلیل همین شاگردی و تلمذ با دانشجوی دیگر نراقی نیز رفاقت داشت و آن کسی نبود جز سید ابوالحسن بنی صدر،جوان آن روزها که سال ها بعد به عنوان اولین رئیس جمهور ایران برگزیده شد.

حبیبی جوان در آن سال ها عازم فرانسه شد و در آن کشور تحصیل کرد و حقوق آموخت و سال ها بعد با کسب همین تجربه تبدیل به فردی شد که پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را نوشت.آن روزها ملی گرایی و عضویت در نهضت آزادی برای مذهبی های فرنگ رفته نوعی روشنفکری محسوب می شد و همین عامل باعث شد تا حبیبی به عضویت نهضت آزادی در بیاید و با اعضای نهضت نیز رابطه نزدیک داشته باشد.

در همان ایام بود که حبیبی در اروپا با آیت الله سید محمد حسینی بهشتی آشنا شد و همین آشناییت هم به او کمک کرد تا سال ها بعد تبدیل به امین رهبران انقلاب شود و به عضویت شورای انقلاب درآید و سخنگوی شورا نیز شود.

آیت الله بهشتی نیز از متشرع بودن حبیبی تعریف ها و تمجید ها کرد و در جمعی گفت: " این آقای حبیبی ما فردی متشرع و بسیار پایبند دین است . با آنکه صورتی سرخ و گل انداخته دارد اما بیش از 7 سال در اروپا گوشت استفاده نکرد و فقط از سبزیجات استفاده می کردند." و این نشان از پایبندی حبیبی به اصول شرع داشت.

با پیروزی انقلاب اسلامی حبیبی به عنوان یکی از ملی گرا های عضو نهضت آزادی دارای سمت در نظام تازه تاسیس شد و در تدوین پیش نویس قانون اساسی نقش ایفا کرد.چند ماه بعد دست روزگار او را تبدیل به رقیب دوست قدیم خود کرد و تبدیل به رقیب جدی بنی صدر در انتخابات ریاست جمهوری شد و حزب جمهوری اسلامی پس از رد صلاحیت جلال الدین فارسی، از وی حمایت تمام قد کرد و روزنامه جمهوری اسلامی،ارگان حزب مقاله های تمجید آمیزی از وی منتشر کرد.اما دست روزگار بنی صدر را رئیس جمهور ایران کرد و جامعه روحانیت مبارز نیز بنی صدر را بر حبیبی ترجیح داد.آن روزها بسیار شایع شده بود که امام خمینی(ره) نیز به بنی صدر رای داده است و تمامی نزدیکان امام(ره) نیز طرفدار بنی صدر هستند اما سال ها بعد در سال 1368، امام(ره) در نامه ای به آیت الله منتظری گفتند که در انتخابات اول نه تنها به بنی صدر رای نداده بودند بلکه حبیبی را فردی اصلح برای ریاست جمهوری می دانستند و به او رای داده بودند.

بعد از پیروزی بنی صدر در انتخابات اول ریاست جمهوری، دوران حسن ابراهیم حبیبی متاخر نیز آغاز می شود.هرچه اعضای نهضت آزادی با رهبران جمهوری اسلامی فاصله می گیرند اما حسن حبیبی به رهبران نظام نزدیکتر می شود و مقبول تر می افتد و پس از عزل بنی صدر در سال 60 و چند ماه بعد با ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای و نخست وزیری میر حسین موسوی ، حسن حبیبی تنها عضوی از نهضت آزادی و ملی گراهای سابق است که به عنوان وزیر آموزش عالی(علوم) انتخاب می شود و در دولت دوم موسوی نیز به عنوان وزیر دادگستری انتخاب می شود.با آنکه وزارت دادگستری سمتی تشریفاتی و خنثی در قانون اساسی بود و هست اما انتخاب حبیبی و نفوذ او به این سمت اعتبار می بخشد و بعدترها مشخص می شود این انتخاب به توصیه رئیس شورای عالی قضایی وقت ایت الله موسوی اردبیلی بوده است که به حسن حبیبی اعتماد کامل داشته است.

بعد از وقایع سال 60 دو نفر از اعضای نهضت آزادی بودند که از این تشکیلات خارج می شوند و در درون حاکمیت باقی می مانند و راه خود را جدا می کنند.عباس شیبانی و حسن ابراهیم حبیبی.شاید به همین دلیل هم در سال های بعد از انقلاب اعضای نهضت آزادی تلویحا بیشترین انتقادات را از این دو عضو پیشین خود می کنند و این رفتار اعضای سابق خود را نفی می کنند.

حبیبی در روز رای اعتماد به عنوان وزیر پیشنهاد دادگستری در 24 مرداد 1363 مورد یک اتهام جدی واقع می شود و آن هم سفر به اسرائیل است!

ایت الله خلخالی روحانی مشهور آن روزهای جمهوری اسلامی از وی در مورد سفر به اسرائیل سوال می کند و حسن حبیبی هم در جواب می گوید چیز مهمی نبوده است و سفری اصلا در کار نبوده و توضیحات مختصری را در آن باره می دهد!(+)

همین شبهه در مورد حبیبی باعث می شود تا رای اعتماد به او در معرض خطر قرار بگیرد و رئیس وقت جلسه مجلس،آیت الله هاشمی رفسنجانی جمله ای در حمایت از حبیبی می گوید و از او تعریف می کند و باعث می شود حبیبی بتواند رای اعتماد نمایندگان را کسب کند.

اما سال ها قبل و در روز رای عدم کفایت سیاسی به بنی صدر ، عبدالحمید دیالمه از اعضای حزب جمهوری اسلامی که در انفجار 7 تیر ماه 1360 دفتر مرکزی حزب به شهادت رسیده بود روایت دیگری از این سفر ارائه کرده بود و مدعی شده بود بنی صدر به اتفاق دوست خود(حسن حبیبی)در اواخر دهه 30 سفری به اسرائیل داشته اند و همین موضوع را دلیل دیگری برای عدم کفایت سیاسی بنی صدر اعلام می کند.

عبدالحمید دیالمه و سید حسن آیت از مخالفین جدی حسن حبیبی و بنی صدر در مجلس اول شورای اسلامی بودند که هر دو به فاصله کوتاهی در تیر ماه و مرداد ماه 1360 ترور شده و به شهادت می رسند.به مخالفین این دو فرد باید نام دیگری را نیز اضافه کرد و آن میر حسین موسوی بود که در مجلس شورای اسلامی اول مخالفین جدی همانند دیالمه و آیت داشت که همواره راه و مشی سیاسی او را نزدیک به ملی گراها عنوان می کردند.اگر دیالمه صرفا بر اساس تحلیل و جمع آوری اسناد با حبیبی مخالف بود اما سید حسن آیت به دلیل تحصیل در رشته جامعه شناسی و آشنا بودن با نراقی و موسسه او بهتر حسن حبیبی را می شناخت و شاید به همین دلیل هم بود که حسن حبیبی مخالفت هایی را ابراز می کرد.

دیالمه در همان ایام حسن حبیبی را با بنی صدر مقایسه کرده بود که همانند بنی صدر است و همان افکار و راه و روش را دارد ولی کمی بی عرضه تر از بنی صدر است و به اینگونه مخالفت جدی خود با حبیبی را نشان داده بود.حبیبی متقدم و متاخر برای افرادی همانند دیالمه و آیت در واقع یک شخصیت بودند که تفاوتی ماهوی با هم نداشتند و صرفا بعد از پیروزی انقلاب راه و روش خود را تغییر داده است.

مرحوم حسن حبیبی بعد از تغییر قانون اساسی در سال 1368 و به ریاست جمهوری رسیدن آیت الله هاشمی رفسنجانی به عنوان معاون اول هاشمی رفسنجانی در دولت های پنجم و ششم انتخاب شد و همزمان عضو حقوقدان شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام هم بود و مورد اعتماد کامل رهبران نظام قرار داشت.شخصیت او به گونه ای بود که حتی در دولت اول سید محمد خاتمی نیز به عنوان معاون اول انتخاب و برگزیده شد و تا سال 1380 سمت خود را حفظ کرد.

حسن ابراهیم حبیبی در کنار شخصیت سیاسی خود همواره به فعالیت های علمی و ادبی نیز علاقه داشته است و سال ها ریاست فرهنگستان ادب فارسی و بنیاد ایرانشناسی را بر عهده داشت و علاقمند بود نام وی در کنار بزرگان تاریخ ایران همانند امیر کبیر و خواجه نظام الملک طوسی که هم سیاست پیشه بودند و هم علم دوست و ادب شناس قرار بگیرد.

حکایت دوران پر فراز و نشیب زندگی مرحوم حسن ابراهیم حبیبی را چه نقد کنیم و چه قبول داشته باشیم اما در مورد او یک چیز صدق می کرد و آن امین بودن او برای رهبری اول انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) و رهبری ثانی نظام،آیت الله خامنه ای و بزرگان دیگر انقلاب همانند هاشمی رفسنجانی بوده است و دلیل این حرف نیز سپردن مسئولیت ها و ماموریت های مهم به او بوده است.اگر پیام های تسلیت مقامات نظام به مناسبت فوت او در سال 1391 را بررسی مجدد نمائیم این مساله بیش از پیش آشکار خواهد شد.