برای مشاهده قسمت چهارم برنامه ویرگول، گفت و گوی صریح با مسعود براتی پژوهشگر حوزه تحریم پیرامون تحریم های اقتصادی غرب علیه ایران و آینده اقتصاد تحریمی ایران، می توانید به این لینک مراجعه نمائید.
قسمت های دیگر برنامه ویرگول پلاس را می توانید در کانال آپارات سفیر فیلم مشاهده نمائید و برای این کار می توانید اینجا را کلیک نمائید.
کرونا ویروس جدید با نام علمی Covid19 تقریبا دو ماهی است که جهان را به خود مشغول کرده و چند صد هزار نفر در جهان به این ویروس آلوده شده اند و چند ده هزار نفر نیز بر اثر ابتلا به این ویروس جان خود را از دست داده اند. قرنطینه حدود نیمی از جمعیت جهان در قاره های آسیا و اروپا و در آمریکای شمالی نشان از جدی گرفته شدن این ویروس توسط جهان مدرن امروز دارد. اما یک سوال مهم همواره در طی این ماه ها ذهن بسیاری از مردم جهان را به خود مشغول کرده است. سوالی درباره جهان مابعد کرونا و اینکه چه بر سر جهان خواهد آمد؟
برای پاسخ به این سوال به نظر بد نیست تا بررسی تاریخی از بیماری های فراگیر انجام دهیم و ببینم در طی قرن های گذشته پس از شیوع و همه گیری بیماری هایی همانند طاعون، وبا و آنفولانزا که جمعیت های قابل توجه و بعضا میلیونی را می کشت و از پا در می آورد، جهان به چه شکل و گونه ای در می آمد؟
یکی از فراگیر ترین بیماری ها و کشنده ترین آن ها در قرون وسطا، طاعون در آسیا و اروپا بود. در میانه قرون وسطی همه گیری طاعون که از چین شروع شد سپس به غرب آسیا و بعد از آن به اروپا رسید و طبق روایت های تاریخی باعث مرگ هزاران نفر شد و به دلیل فراگیری این بیماری چندین سال مردم در کشور های مختلف در قرنطینه بودند تا سرانجام این بیماری از بین رفت. طبق روایت های تاریخی فقط در ایران و در شهرهایی همانند نیشابور و ری بیش از 70 درصد جمعیت این شهرها بر اثر طاعون از بین رفتند.[2] در اروپا نیز همین اتفاق رخ داد و در ایتالیا و انگلستان دوره قرون وسطا، جمعیت قابل توجهی بر اثر طاعون فوت شدند. اما بعد از این فراگیری طاعون و از بین رفتن آن اروپا وارد دوره رنسانس شد. علم مدرن کم کم ظهور کرد و بشر به دنبال علاج مشکلات خود بود. انقلاب صنعتی اول در ابزار آلات مدرن و پیشرفته برای زندگی بهتر بشر تجلی پیدا کرد و پس از آن پزشکی نیز در قرون هجدهم و نوزدهم و بیستم متحول شد و در قرن نوزدهم سرانجام واکسن طاعون کشف شد و طاعون برای همیشه ریشه کن شد. [3] بلای بزرگی همانند طاعون و کشندگی بالای آن بشر را به فکر علاج انداخته بود. زمینه های تاریخی همانند رویارویی علم و دین و دعوای کلیسا با دانشمندانی همانند کپلر و کپرنیک و گالیله و ... دست به دست هم داد تا دوره جدیدی در زندگی بشر به وجود آید که سرانجام آن به دوره رنسانس و انقلاب صنعتی منجر شد.
مهم ترین بیماری و کشنده ترین آن ها در تاریخ حیات بشر بیماری آنفولانزا اسپانیانی بود. در پایان جنگ جهانی اول با شیوع آنفولانزا در جهان طبق آمار حدود 100 میلیون نفر بر اثر ابتلا به این بیماری جان خود را از دست دادند و جمعیت جهان که در آن زمان در حدود 600 میلیون نفر برآورد می شود به یک باره با مرگ و میر عجیب و غیر قابل باوری مواجه شد. شیوع آنفولانزا در جهان و کم بودن امکانات پزشکی و خروج جهان از جنگ اول بین الملل دست به دست هم داد تا پزشکان نتوانند مقابله خاصی با آنفولانزای اسپانیایی بکنند و در نهایت این جمعیت قابل توجه و عظیم از بشر در سراسر کره زمین تلف شوند.[4] پس از این دوره تاریخی و به دلیل مستهلک شدن اروپا در جنگ جهانی اول و بروز قدرت ایالات متحده، کم کم آمریکا به عنوان قدرت جدیدی در جهان ظهور کرد و افول اروپا آرام آرام شروع شد. در واقع تغییر بنیادین جهان پس از فراگیری آنفولانزا کشنده 1918، ظهور قدرت جدیدی در جهان به نام ایالات متحده بود که توانست اروپا را پشت سربگذار و به قدرت اقتصادی و سیاسی و نظامی جدیدی تبدیل شود و پس از آن در جنگ جهانی دوم از سال 1938 تا 1945 بتواند جایگاه خود را تثبیت نماید و تبدیل به قدرتی در مقابل اروپا شود.[5]
فراموش نکنیم که در سال 1918 تنها یک سال از تاسیس شوروی و وقوع انقلاب اکتبر می گذشت و جهان در واقع پس از کشتار بیماری آنفولانزا با تحولات سیاسی و ژئوپلتیکی چشم گیری مواجه شده بود که کمتر شباهتی به قبل داشت. در زمانی که خیلی ها تصور میکردند پزشکی مدرن می تواند مشکلات بشر را حل نماید و دیگر بیماری فراگیری رخ نخواهد داد، بیماری آنفولانزا جمعیت قابل توجهی را از پا در آورد و مشخص شد پزشکی همچنان راه درازی را برای پیمون در پیش دارد.
هم زمان با شروع این بیماری، در ایران نیز بیماری وبا گسترش یافته بود. در ایران که از سال 1917 تا 1919 قطحی بزرگ نیز در جریان بود، وبا هم عاملی شد تا جمعیتی بین 10 تا 40 درصد از جامعه ایران تلف شوند و بزرگ ترین خسارت انسانی به ایران در کل تاریخ ایران زمین وارد آید. این خسارت به حدی بود که حتی با حمله مغولان به ایران در حدود قرن هفتم هجری هم قابل مقایسه نبود. خسارت ناشی از شیوع وبا در ایران و گسترش قحطی در کشور به میزانی بود که در حدود 30 سال زمان برده شد تا جمعیت ایران به جمعیت پیش از سال 1914 و آغاز جنگ جهانی اول برسد!
پس از این اتفاقات مهم در ایران هم قرارداد 1919 منعقد شد و سال بعد از آن بود که با کودتای 1299 (1920) رضاخان در ایران ظهور کرد و سلسله قاجار در آستانه منقرض شدن قرار گرفت. [6]
حالا در قرن بیست و یکم و در زمانه ای که شاید کسی گمان نمیکرد یک ویروس بتواند علم مدرن و پزشکی جدید را به چالش جدی بکشد، ویروس جدیدی نیمی از جهان را تعطیل کرده است و جمعیت قابل توجهی را به کام مرگ کشانده است و همچنان بعد از گذشت 2 ماه واکسنی برای آن ساخته نشده است و پزشکان مردم را به قرنطینه و پیش گیری های شخصی دعوت می کنند. این یعنی دانش و علم بشر همچنان آن قدر آسیب پذیر است که نمی تواند بشر امروزین را از بلا و مشکلات محفوظ بدارد و به روش های سنتی برای محفوظ ماندن انسان ها متوسل می شود.
در عین حال خسارت های مالی و اقتصادی ناشی از تعطیلی چند هفته ای کشورهایی همانند چین، هندوستان، روسیه، ایتالیا، آلمان، بریتانیا و ... غیر قابل پیش بینی است و برآورد می شود اقتصاد جهانی در سال 2020 شاهد رکودی بی سابقه باشد. مشاهده هم کردیم که قیمت نفت به پائین ترین میزان خود در 18 سال گذشته رسیده است و متوسط قیمت مبادله نفت به حدود 14 دلار در هر بشکه رسیده است![7]
این ها نوید اتفاقات تازه ای در جهان را می دهد. در حال حاضر که نگارنده این مقاله در حال نگارش این سطور می باشد، جمعیت مبتلایان به کرونا ویروس در آمریکا به بیش از 200 هزار نفر رسیده است، دو سوم جمعیت این کشور در قرنطینه می باشند[8] و پیش بینی می شود اقتصاد آمریکا در سال 2020 به دلیل تبعات کرونا ویروس دچار رکود عمیقی شود. رکودی که ممکن است باعث پیش افتادن اقتصاد چین از آمریکا در این سال شود و شاهد بروز اتفاقات جدیدی در جهان باشیم.
اروپای غربی به خصوص کشورهایی همانند ایتالیا و آلمان و بریتانیا به دلیل تعداد مبتلایان بالا و کشته های زیاد یقینا امسال با وضعیت اقتصادی بغرنجی مواجه خواهند بود و نظام درمانی این کشورها تا ماه ها نیاز به بازسازی مجدد خواهند داشت و به سرعت نمی توانند به جایگاه قبلی خود بازگردند.
در کشور ما ایران نیز به دلیل شیوع این ویروس از ابتدای اسفندماه 1398 تاکنون (فروردین ماه 1399) و به دلیل قرنطینه های خانگی و بسته بودن مغازه ها و نیمه تعطیل شدن کسب و کارها و ادارات، به احتمال زیاد در سال پیش رو شاهد اعتراضات صنفی و اجتماعی خواهیم بود که از هم اکنون باید برای آن فکری کرد. به دلیل شرایط تحریمی کشور و عدم فروش نفت و پائین آمدن قیمت نفت، امید دولت به کسب درآمدهای مالیاتی بود اما به دلیل کم رونق شدن فروش و کسب و کارهای مردمی میزان محقق شدن در آمدهای مالیاتی نیز چشم انداز مثبتی را نشان نمی دهد که این زنگ خطری برای ما در سال 1399 می تواند باشد.
به هر حال اگر بخواهیم جمع بندی از وضعیت پیش رو در سال 2020 (1399) در جهان داشته باشیم به احتمال فراوان شاهد بروز تحولات سیاسی و اقتصادی در جهان خواهیم بود و می توان گفت که جهان مابعد کرونا شباهت کمی به جهان ماقبل کرونا خواهد داشت. کرونا ویروس تغییرات مهمی را در جهان آغاز کرد که هفته ها و ماه های پیش رو عمق و دامنه آن را نشان خواهد داد.
اتفاقات مشابه تاریخی نیز نشان داده است که فراگیر شدن بیماری ها و تعطیل شدن زندگی عادی مردم در جهان، تحولات عظیمی را پس از ریشه کن شدن بیماری رقم زده است. شاید پر بیراه نباشد که ادعا کنیم کرونا ویروس مبدا تحولات جدیدی در جهان مدرن شده است.
[1] sm.dezfouli@gmail.com
[2] مرگ سیاه در تاریخ میانه ی ایران، یعقوب آژند، مطالعات تاریخی سال اول تابستان 1368 شماره 6
[3]https://web.archive.org/web/20120216075334/http://old.nationalreview.com/interrogatory/kelly200509140843.asp
[4]https://web.archive.org/web/20120709092946/https://www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php
[5] https://www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php
[6] مجد، محمد قلی، قطحی بزرگ، 1387، چاپ اول، تهران، انتشارات مرکز مطالعات و پژوهش های سیاسی، مقدمه و فصل اول
[7] خبرگزاری فارس، 12 فروردین ماه 1399، "نفت به پائین ترین قیمت خود در 18 سال اخیر رسید!"
[8] خبرگزاری تسنیم، 14 فروردین ماه 1399، "تعداد مبتلایان به کرونا در آمریکا از 200 هزار نفر عبور کرد"
بخشی از مصاحبه دکتر فرشاد مومنی با مستند جنگ و صلح که در نشریه عصر اندیشه منتشر شده است در ادامه از نظر شما می گذرد:
فرشاد مومنی استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی جزو آن دسته از اقتصاددانان نهاد گرایی است که همواره پرحرارت ترین دفاعیات را از کارنامه دولت دفاع مقدس دارد و در عین حال بازبانی تئوریک و تخصصی، عملکرد دولت های پس از جنگ را نقد می کند.
به اسم خصوصی‌سازی، دخالت دولت را افزایش دادند
آقای هاشمی به نظر من یک انقلابی بزرگ و یک انسان بسیار دلسوز و شخصیت محترم بودند، اما این برای ایشان صلاحیت تخصصی در حوزه اقتصاد ایجاد نمیکرد. ایشان ممکن است سخن افرادی را طوطی‌وار تکرار کرده باشد، اما من در مورد گزارش‌های رسمی صحبت می‌کنم. این گزارش‌ها نشان می‌دهند شاخص مداخله دولت دراقتصاد در سال ۵۶، ۶۳ درصد بوده و در دولت موسوی به ۴۰ درصد رسیده است. طنز تلخ ماجرا این است که آقای هاشمی و همکاران‌شان از همه ابزارهای شناخته شده برای کاهش مداخله دولت در اقتصاد ایران استفاده کردند اما از سال ۷۰ تا امروز این شاخص هرگز به کمتر از ۶۰ درصد نرسیده است. یعنی این‌ها به اسم خصوصی‌سازی و آزادسازی عملاً مداخله دولت در اقتصاد را افزایش دادند و در اواخر دوره خاتمی و کل دوره احمدی‌نژاد نیز مداخله دولت در اقتصاد ایران به دو برابر مداخله دولت در زمان جنگ رسید.
نکته کلیدی از نظر کارشناسی این است که مداخله دولت به دو بخش تقسیم می‌شود: مداخله از حیث حاکمیت، یعنی تأمین نظم و امنیت و سلامت و غیره و مداخله از حیث تصدی‌گری، یعنی بیایند بخش خصوصی را از میدان به در کنند. در تمام سال‌های جنگ همواره مداخله‌های حاکمیتی دولت بر مداخله تصدی‌گری غلبه داشته است. در ۱۰ سال اخیر مداخله‌های تصدی‌گر دولت به دو برابر مداخله حاکمیتی رسیده است، یعنی ما از این زوایه در دوران خاتمی و هاشمی و احمدی‌نژاد شاهد پس‌رفت بوده‌ایم. و اینکه چرا اینگونه شد از نظر من یک تغییر ایدئولوژی بود به شرحی که اشاره کردم. آقای هاشمی حتی در سال‌های جنگ دولت را به شدت تحت فشار می‌گذاشتند تا همین رویه‌های آزادسازی و خصوصی‌سازی افراطی، در دستورکار قرار گیرد و برای همین چندین بار جلسه سران سه قوه در حضور امام برگزار و وقتی نظرهای کارشناسی مطرح شد، به اتفاق آرا حق را به جهت‌گیری‌های دولت دادند.
نگاه هاشمی غیرکارشناسانه و توهم‌آلود بود
آقای هاشمی نوربخش را از مجلس جذب کرد و پست وزارت اقتصادی را به وی سپرد، آقای عادلی هم که در بانک مرکزی پست خاصی نداشت به‌همین شکل. این افراد به دلیل اعلام وفاداری به مدیریت جدیدِ ایدئولوژیک کشور تحت مدیریت آقای هاشمی به کار گمارده شدند؛ آقای زنجانی هم همین‌طور به صراحت گفت که تغییر ایدئولوژی داده است. اگر بخواهیم علمی صحبت کنیم، دو مسئله مهم وجود داشت: مسئله اول این که آقای هاشمی رفسنجانی و کسانی که با ایشان همدلی میکردند، قادر به تحلیل درست از واقعیت نبودند و به جای درک درست و ارتباط دادن به هم ریختگی‌هایی که در اقتصاد ایران در مقطع پس از سال ۶۵ اتفاق افتاده بود به شوک‌های برون‌زا، مسائل را به جهت‌گیری‌های سیاستی دولت موسوی نسبت دادند. وجه دوم اینکه درک این افراد از بازار بسیار سطحی و کوته‌بینانه بود، به شکلی که متوجه نمی‌شدند برای اینکه خصوصی‌سازی و آزادسازی و حذف سوبسیدها بتواند انتظارات تئوریک را برآورده کند، ابتدا باید یک بستر نهادی و شرایط اولیه برایش مهیا گردد. این‌ها فکر میکردند این تغییر جهت‌ها به خودی خود اکسیر است و همه چیز را درست می‌کند و درکشان از مسئله آزادسازی و خصوصی‌سازی، رهاسازی بود نه یک مدیریت منضبط شفاف که با برنامه عبور از این گذار را در دستورکار قرار می‌داد.
این وجه معرفتی‌اش بود؛ وجه عقیدتی هم این بود که این‌ها به رهاسازی معتقد بودند. آقای هاشمی که در دوران امام می‌آمد آن‌قدر غَرّا در مورد عدالت اجتماعی دم می‌زد، در خطبه‌های پس از رحلت امام به کلی زیر و رو شد و این بحث را مطرح کرد که معصومان ما که تا قبل از آن به عنوان نمادهای ایثار و پارسایی مطرح بوده‌اند، همه لباس‌های زربفت می‌پوشیدند و امکانات داشتند و کلاً باب جدیدی باز شد که آثارش در سال‌های ۷۰ تا ۷۳ نمایان گردید.
افرادی مثل زنجانی و نوربخش تغییر ایدئولوژی دادند. وقتی ایده تضعیف ارزش پول ملی و جهش نرخ ارز در کمیسیون برنامه و بودجه مجلس مطرح شد، نوربخش نطق غَرّایی علیه این کار ایراد کرد اما وقتی فهمید شرطِ گرفتنِ پست این است که این سیاست را بپذیرد، ناگهان ۱۸۰ درجه چرخید و شروع به جانبداری کرد. من حساب این‌ها را از آقای هاشمی جدا می‌دانم. باورم این است ایشان سعی داشت اوضاع کشور بهتر شود، لکن بیش از حد سطحی و غیرکارشناسی و توهم‌آلود به مسئله نگاه می‌کرد.
هاشمی می‌گفت سیاست و فرهنگ حیطه رهبری است و اقتصاد میدان مانور من موضوعی که خود ایشان مکرر مطرح میکردند، این بود که حیطه اقتصادی تنها میدان مانور جدی من بود. دلیلش هم این بود که می‌گفتند «حیطه فرهنگ را آقای خامنه‌ای مستقیماً اداره می‌کنند و در سیاست هم مداخله دارند». بنابراین جایی برای خودشان نمی‌دیدند و این که بگوییم این یک انتخاب بود و ایشان دوست نداشت در توسعه فرهنگی و سیاسی شرکت کند، حرف درستی نیست.
هفته قبل تحریم های جدید علیه ایران تصویب شد که مهم ترین و جامع ترین تحریم های تمامی چهار دهه اخیر علیه ایران است. اینکه سپاه به عنوان مهم ترین نهاد امنیتی کشور که در حوزه سازندگی هم حضور جدی دارد تحریم شده است و بر اساس FATF که سال گذشته به امضاء ایران رسید بانک های داخلی ما حق مشارکت مالی با این نهاد را دیگر ندارند یعنی خود تحریمی داخلی که عملا سپاه را محدود می کند و هم باعث توقف فعالیت های عمرانی کشور که سپاه در آنها نقش دارد می شود و این یعنی ضربه پذیر شدن کشور.
اگر بانک ها هم به صورت مخفیانه با سپاه فعالیت ها را ادامه دهند که تحریم می شوند و کشور با بحران اقتصادی ارزی گسترده ای مواجه می شود که رابطه اقتصادی با جهان قطع می شود و نرخ ارز افزایش چشمگیر می یابد و همین مختصر پول نفت هم دیگر وارد کشور نمی شود. یعنی یک بن بستی که در نهایت نظام از آن متضرر می شود.
با چند کارشناسی که در هفته های اخیر صحبت کرده ام همه یک نظر واحد داشته اند. پس از صنعت هسته ای به دلیل اتفاقاتی که در سال های 90 و 91 رخ داد و اینگونه وانمود شد که مشکلات اقتصادی و بین المللی کشور به هسته ای باز می گردد و اگر هسته ای نباشد مشکلات حل می شود! و باعث توافق برجام و توقف صنعت هسته ای و تبدیل آن صرفا به ماکتی شد، حالا در ادامه همان زمینه چینی ها در برجام و مکمل آن با FATF این بار سپاه به عنوان رکن رکین نهاد امنیتی کشور و یکی از بازوان سازندگی هدف اصلی است تا با اتفاق افتادن بحرانی شبیه به نیمه دوم سال 91، اینبار مقصر را سپاه جلوه دهند و به جامعه بگویند اگر خواهان حل شدن بحران اقتصادی کشور هستید پس به این سو باید برویم که سپاه منحل شود تا بانک های کشور دیگر نیازی نباشد با سپاه ( به عنوان یک سازمانی که آمریکا آن را تروریستی می داند) همکاری کنند و بانک های ما هم تحریم بین المللی نباشند و مسائل حل شود.
این ها یعنی برجام و اتفاقات سال های 92 و 93 زمینه ای شد برای چیدن یک زیربنایی تا آرام آرام به بهانه موضوع هسته ای زیربناهای اقتصادی و امنیتی کشور هم آسیب پذیر تر شود و این دور باطل همچنان ادامه می یابد.
آمریکا در مدت اخیر هم انقدر در تحریم ها جدی بود که حتی تهدیدات فرماندهان ارشد سپاه در صورت تصویب تحریم ها کارگر نیفتاد و تحریم ها با رای بالا تصویب شد و بازی جدیدی آغاز شده است که احتمالا تا چند ماه آینده اثرات آن بر اقتصاد ما آشکارتر می شود.
تا زمانیکه بانک ها و اقتصاد ما انقدر آسیب پذیر است و تفکر کنار آمدن با غرب بر سر مصالح ملی در میان ما جاری است و تفکر ما دقیقا آن چیزی است که در زمین بازی دشمن ما تعریف می شود، حکایت همان حکایت سابق است. سال 91 تاثیرات آن را دیدیم و درس عبرت نشد و باز احتمالا سال 96 همان بازی تکرار می شود. بازی خطرناکی که در نهایت می تواند به بودن یا نبودن اصل نظام برسد! اقتصاد و نظام غلط بانکی همچنان پاشنه آشیل ماست.
