نیروهای مسلح به سمت پاسخ‌های جدید برای سوال‌های جدید می‌رود
گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو – فاطمه قربانی رضوان؛ مستند «صفر- یک» به کارگردانی مهدی انصاری در پی بررسی مسائل و مشکلات سربازی و ارائه راهکاری جهت حل مشکلات پیرامون آن است. این مستند در سیزدهمین دوره جشنواره فیلم عمار در بخش نقد درون گفتمانی نامزد دریافت جایزه نیز شده است. به بهانه ی رونمایی این مستند در هفته پیش رو در دانشگاه شریف با کارگردان اثر مهدی انصاری و تهیه کننده، سید مهدی دزفولی به گفتگو نشستیم.
ایده اولیه این مستند چگونه شکل گرفت؟
انصاری: بحث سربازی همیشه مسئله بوده است. سربازی یکی از دغدغه هایی است که باعث شده پسران مدام طول تحصیل خود را طولانی تر کنند از این جهت خیلی ها هستند که گوشه ذهنشان مسئله سربازی هست. بخصوص زمانی که بحث خودکشی و مهاجرت ها مطرح شد این قضیه را برای من جدی تر کرد که با گروه صحبت کنم و یک مستند در این باره بسازیم. زمانی که ما ساخت این مستند را شروع کردم تیم دیگری هم بودند که با آقای وحید اشتری می خواستند کاری درباره سربازی بسازند. به همین خاطر مسئله ای پیش آمد که ما چگونه به موضوع سربازی پرداخت و مطالبه گیری کنم و از چه زاویه ای می توان به این موضوع نگاه کرد.
افراد زیادی در این باره صحبت کرده اند. برخی معتقد بودند که به طور کل بحث سربازی حذف شود. از طرفی مسئول تصمیم گیرنده نیروهای مسلح است و مسلما مطالبه گری از نهاد های دولتی و حکومتی ظرافت هایی دارد. به همین دلیل اگر بخواهد مطالبه گری درستی انجام شود که باعث اتفاقی باشد باید خیلی دقیق تر به مسئله پرداخت کرد. صرف زدن تیتر و ساخت مستند های جنجالی اتفاق مثبتی را رقم نمی زند. به همین دلیل ما دست روی سوژه ای گذاشتیم که خود نیروهای مسلح آن را انجام داده و نتیجه گرفته است. ما در این مستند به مشکلات سربازی پرداختیم و برای آن راه حل ارائه داده ایم. درواقع نکته ی ما این است که نیروهای مسلح روشی را برای بخشی از جامعه ایجاد کرده که بازخوردهای مثبتی داشته است. حالا زمان آن است که این روش گسترده تر شود.
مستند شما از چه منظری به مسئله سربازی پرداخته است؟
دزفولی: ما 9400 شرکت دانش بنیان داریم که تا حدود یکی دوسال قبل آماری که برای پذیرش سرباز داشتند 500 نفر بود که حالا این آمار به 1500 نفر رسیده است. این آمار تنها برای شرکت هایی هست که در وسعت کوچک تری فعالیت می کنند. شرکت هایی مثل دیجی کالا که تعداد کارمندان بالایی دارد و نیروهای کلیدی آنها در سمت هایی که برایشان مهم است باقی بمانند و اگر به سربازی بروند روندی کاری شرکت دچار اختلال می شود این دغدغه را به وجود آورد که کاری تولید شود که این شرکت های دانش بنیان به شکل تخصصی بتوانند نیروهای خودشان را به عنوان سرباز در شرکت خود داشته باشند تا در آنجا مشغول به خدمت شوند و شرکت هم آسیب نبیند. نظام هم در این شرایط می تواند از آن سرباز با بهره وری بهتری استفاده کند. این دغدغه اصلی ما برای ساخت مستند بود.
مخاطب کانونی این مستند هم نیروهای مسلح و هم افرادی هستند که به نوعی با مسئله سربازی درگیراند. در لایه ی بعدی مخاطبان عمومی تر می شود. به هرحال سربازی دغدغه گوشه ی ذهن تمام پسر ها است.
البته نباید از تأثیر بر خانوادهها هم غافل شد؟
انصاری: بله؛ این موضوع تنها پسران را درگیر نمی کند. ما سوژه ای داشتم که سه فرزند داشت و باید خانم و فرزندانش را رها می کرد و به سربازی می رفت. این دغدغه از شروع ازدواج وجود دارد تا زمانی که به طور مثال فرد با سه فرزند باید به سربازی برود. البته یک قانونی آمده که این اتفاق برای افراد بالای 40 سال نیفتد. یعنی اگر بالای چهل سال و با سه فرزند باشید این اتفاق رخ نخواهد داد. این قانون خوب است اما تعداد افراد محدودی را شامل می شود. با این حال نه تنها آقایان بلکه خانم ها هم به نوعی با این مسئله درگیرند.
دزفولی: همینطور است. به هرحال این مسئله خانواده ها را هم تحت تاثیر قرار می دهد. بعلاوه اینکه مسئله سربازی باید به یک نقطه ی مشخصی حداقل برای نخبگان برسد. اگر قرار است که جامعه ی ما به سمت نقطه مشخص در بحث سربازی حرکت کند یک نقطه ی مهم آن همین جا است؛ یعنی نیروهایی که متخصص اند مورد توجه بیشتری قرار بگیرند. به طور مثال سوژه هایی که در مستند هم به آن اشاره شده است. فردی که دکتری دارد و برای مدرک پست دکتری به مشکل برخورده است. یا ما سوژه ای را داشتیم از اهواز، فردی که شرکت دانش بنیان داشت و طول تحصیل خود را به دلیل سربازی مدام طولانی تر کرده بود اما در نهایت زمان اعزام خطر تعطیلی شرکت برایش پیش آمده بود. این آسیب بسیار جدی است. به هرحال آن شخص عمر و جوانی خود را برای این کار گذاشته است و از طرفی شرکت دانش بنیانی که خدمات و محصولاتی را برای کشور داشته است از بین می رود.
حتی این مسئله، بحرانی برای نیروی کار آن شرکت دانش بنیان نیز محسوب می شود. به همین دلیل این کار ساخته شد. در حوزه سربازی هم تعداد مستندهای کمی ساخته شده است. در یک دهه اخیر شاید سه چهار مستند در این باره تولید شده است. این نشان از آن دارد که هنوز بعد از این همه مطالبه گری به نقطه مطلوب نرسیده ایم. به همین دلیل نیاز است که بحث سربازی در حوزه های مختلف مورد بررسی قرار گیرد. مستند صفر یک صرفا درباره سربازی نخبگانی است که در شرکت های دانش بنیان خدمت می کنند و قرار است به سربازی بروند و بحران های پیش روی آن ها مورد بررسی قرار می گیرد.
این مستند در سیزدهمین دوره جشنواره فیلم عمار در بخش نقد درون گفتمانی نامزد شده بود؛ چه تفاوتی بین مستند نقد درون گفتمانی با مستند سیاه نمایی وجود دارد؟ و چگونه مرز باریک این دو در این مستند رعایت شده است؟
انصاری: از لحاظ رویکرد انتقادی در مستند می توان دو روش را رقم زد. یک نوع که من در مستند اختاپوس با آن مواجه شدم، جنجال ها و درگیری های رسانه ای بود. این مستند درباره خودرو بود و ذات مافیای خودرو این نوع مستند را می طلبد. گاهی نیاز است در برخی سوژه ها جنجالی ایجاد شود و روی موضوعی پروژکتوری بیفتد تا فساد در آن مشخص شود. در این مستند یکی از مظنونین دادگاهی و یکی از آنها فراری شد. ولی در برخی مستند ها این اتفاق نمی تواند رخ دهد. اینکه شما جنجال کنید شاید بازخورد منفی از مستند به همراه داشته باشد. چون طرف مقابلی که از آن مطالبه می کنید احساس می کند که شما نیت خیری در بیان مسئله ندارید. به این دلیل که بعضی از این فضا برای شهرت بیشتر استفاده می کنند. مثلا ما می توانستیم روی بحث خودکشی ها تمرکز کنیم. من خبر دارم که یکی از دوستانم زیر نظر خود نیروهای مسلح درحال ساخت مستندی با این موضوع است. این نشان می دهد که نیروهای مسلح به این مسئله توجه دارد و به آن واقف است.
چگونه می‌توان ناظر بر اینکه یک اتفاق مثبت بیفتد به تولید مستند پرداخت؟
انصاری: اینکه در مستند یک راه حل داشته باشیم. ما در این مستند دنبال راه حل بودیم. نباید در این مسائل دست روی نقاط افتراق گذاشت. چون اگر دست روی نقاط سیاه بگذاریم و بخواهیم از روی آن نقاط مسئله سربازی را درست کنیم شاید جنجالی را به وجود می آورد. با توجه به شناختی که ما از نهادی که از آن مطالبه گری داریم شاید با این رویکرد اتفاق مثبتی نمی افتاد.
طرف دیگر ماجرا این است که شما علارغم اینکه انتقاد می کنید یک راه حلی را هم ارائه دهید. که این راه حل در این مسئله وجود داشت. اگر این راه حل برای شرکت های دانش بنیان از سوی نیروهای مسلح وجود نداشت شاید لحن ما هم تغییر می کرد. حضرت آقا در جمع مستند سازان در سال 96 فرمودند اینکه نقد وجود داشته باشد خوب است اما راه حلی هم بعد از آن ارائه شود. این چیزی بوده که ما در این مستند تلاش داشتیم به آن بپردازیم.
اتفاقات پس از اکران این مستند را چگونه پیش‌بینی میکنید؟
در سه لایه می توان این را بررسی کرد. یکی اینکه برخی شرکت های دانش بنیان اصلا از این اتفاق مطلع نیستند که اگر در حلقه شرکت های دانش بنیان قرار بگیرند می توانند از این امکان که سرباز امریه شرکت خود شوند استفاده کنند. پس یک وجه تبلیغ این اتفاق است تا خیلی از جوانان نخبه ی ما از این مسئله آگاه شوند و به سمت ایجاد شرکت دانش بنیان بروند و فکر مهاجرت از کشور را فراموش کنند. پس این وجه مخصوص نخبگانی است که هنوز وارد فضای دانش بنیان کشور نشده اند و به این مسئله آگاهی ندارند.
لایه ی بعدی نیروهای مسلح هستند؛ وقتی این آگاهی بیشتر شود و به دنبال آن تقاضا بالا برود می تواند ظرفیت این جریان را افزایش دهد. طبیعتا این رویکرد برای کشور هم مناسب است زیرا از مهاجرت نخبگان جلوگیری می شود و برای بسیاری ایجاد شغل می شود. وقتی میدانی ترسیم می شود که فضای نخبگانی سربازی خود را در این فضا بگذرانند به مرور اتفاقات مثبتی را رقم می زند.
گام نهایی هم مسئله ای است که ما در انتهای مستند به آن اشاره کردیم که آیا خون بچه های دانش بنیان رنگین تر از بقیه است؟! . شاید افرادی باشند که تحصیلاتی نظیر دکتری نداشته باشند اما در جای دیگری تخصص و حرفه ای او بتواند مفید باشد. پس باید گفتمانی حول محور سربازی تخصصی شکل بگیرد.
دزفولی: همینکه رسانه ها بتوانند جریان خوبی را پیش ببرند و مکمل بحث مستند ها شوند شاهد اتفاقات بهتری خواهیم بود. زیرا اگر مستند صرفا خودش بخواهد یک حرفی را بزند ظرفیت محدودی دارد. زمانی که ظرفیت رسانه ها به این مطالبات افزوده می شود اتفاق تبدیل به یک گفتمان اجتماعی می شود. ان شاالله در روزهای پیش رو این مستند رونمایی و در دانشگاه ها اکران می شود.
چرا سراغ مسائلی می‌روید که دغدغه ای خاص را مطرح می‌کند؟ علی‌الخصوص که در مستندهای اخیر شما مشکلات و فشارهایی هم پیش آمد؟
پرداخت به مسائل راهبردی و کلان برای من جذاب و دغدغه ی همیشگی من بوده است. مثلا در مستند کاپرا کجاست از دیدگاه کلان به مسئله سینما پرداختیم. یا پس از مستند اختاپوس که درباره مسائل خودرو بود مسائل و مشکلات بسیاری به وجود آمد اما دوباره این پیشنهاد شد که مستند دیگری هم ساخته شود. اما من قبول نکردم که سراغ ساخت اختاپوس2 بروم. حتی در لحن مستند صفر یک هم این فشارها تاثیر داشت. این فشارها تاثیر دارد اما یکسری مباحث اعتقادی و اتفاقات خوبی که رخ می دهد باعث ادامه دار شدن مسیر می شود.
نگران این نیستید که پس از اکران مستند اتفاق نگران کننده ای رخ دهد؟
نگران هستم اما کاری نمی توان انجام داد. به طور مثال ما در روند تولید مستند با فردی که اسم ایشان را نمی آورم مصاحبه گرفتیم. ایشان از بچه های نیروهای مسلح بودند و تاکید داشتند که پیش از انتشار کار را ببینند و بعد اجازه پخش مصاحبه را بدهند. ما مستند را به ایشان نشان دادیم و علارغم اینکه مستند لحن آرامی دارد ایشان ما را تهدید کرد که اگر از صوت و فیلم او استفاده شود پیگیرد قانونی دارد. ما مجبور شدیم که مصاحبه ایشان را حذف کنیم و بازیگری اضافه کنیم که عینا حرف هایی که ایشان زده بودند را بازی کند. به همین خاطر نمی دانم نیروهای مسلح پس از انتشار چه واکنشی خواهد داشت.
به قسمت دوم مستند فکر کرده اید؟
ایده ی خاصی برای قسمت دوم این مستند ندارم چون میدانم قصه ی خودکشی سربازان را یکی از دوستانم با خود نیروهای مسلح درحال تولید است و بعید می دانم رسانه ای شود و درون سازمانی است. از طرفی وقتی ما می دانیم که مجموعه ای به مشکل مطلع است و درباره آن کار می کند لزومی ندارد درباره آن سروصدا کنیم. به همین خاطر سراغ این مسئله نمی روم. اما مسئله سربازی از حوزه اقتصادی قابل بررسی است. چون اقتصاد کشور در حال ضربه خوردن است.
دزفولی: مستندی هم با سفارش یکی از سازمان های هنری ذیل سپاه ساخته شده بود که هنوز منتشر نشده و نمی دانم که منتشر شود یا نه. این نشان دهنده ی این است که آسیب شناخته شده است و درباره آن کار میکنند تا مشکل را حل کنند. در دهه 90 به خصوص یکی دو سال اخیر مستند هایی در این باره ساخته شده است. پس این بلوغ پیدا شده که ما در مسئله سربازی شاهد مشکلاتی هستیم.
انصاری: مسئله سربازی مسئله ای است که ذهن بسیاری را درگیر خود کرده است. وقتی شما به نخبگان به این شکل اهمیت می دهی باعث می شود خیلی ها مسیر زندگی خود را طبق این قانون تغییر بدهند و به این سمت بروند که چگونه می توانند المان های نخبگی را کسب کنند. خود این مسئله که شما زمین را درست طراحی کنید باعث اتفاقات مثبت می شود. پاسخ قدیمی به یک سوال جدید بحران آفرین است ولی امروز شاهد این هستیم که نیروهای مسلح به سمت پاسخ های جدید برای سوال های جدید می رود.
در ارتباط با فرم مستند بفرمایید. چقدر از تصاویر ارشیوی استفاده شده است؟
انصاری: یک چالشی که برای من مستند ساز همیشه وجود داشته این بوده که یک مستند با چند سوژه چگونه می تواند جمع شود. این برای من کار سختی بود که پنج شش سوژه ی صددرصد جدا از هم که در نقطه ای اشتراک دارند را چگونه می توان به یکدیگر ربط موضوعی داد. ما در مستند 5 سوژه داریم که به تک تک آنها پرداخت کردیم و کارشناسانی که در یک فرم جدید ایستاده اند و بازیگری که نماینده ی نیروهای مسلح است و حرف هایی که می زند عین حرف های مصاحبه شونده قبلی ما است که اجازه انتشار صوت و تصویرشان را ندادند. اینها افرادی هستند که می توانند به این قصه نگاه تحلیلی داشته باشند. آرشیوی که ما در این مستند استفاده کردیم صرفا آرشیوهای سربازی بوده است. فضای بسته ای بود که به ما اجازه نمی داد برای تصویربرداری به پادگان برویم به همین دلیل صرفا تصاویری که از سربازها و پادگان استفاده می شود تصاویر آرشیوی است.
دزفولی: ان شاالله هفته آینده در دانشگاه شریف رونمایی کار را داریم. بلافاصله اکران مستند در دانشگاه های مختلف تهران آغاز می شود. از حدود 20 اذر هم در پلتفرم ها برای دسترسی عمومی عرضه خواهد شد.
